Ulaşımda Sürdürülebilirlik
Dünya genelinde nüfusun hızla artması sebebiyle “sürdürülebilirlik” kavramı hayatın her alanında olduğu gibi ulaşım alanında da gündem haline gelmiştir. Artan nüfus beraberinde ulaşım ihtiyaçlarını getirmekte, bu da özel taşıt trafiğinin artmasına neden olmaktadır. Yoğun taşıt trafiğinin sebep olduğu çevresel etkiler, sağlık ve yaşanabilirlik konusunda endişe yaratmaktadır. Enerji verimliliği sağlamak ve karbon emisyonlarını azaltmak için bisiklet paylaşım sistemleri, elektrikli scooter ve paylaşımlı elektrikli araçlar gibi paylaşım ekonomisinin benimsendiği, alternatif yakıtlı, düşük veya sıfır emisyonlu ulaşım modlarının kullanımı ulaşımda çevreci çözümlerdir. Bu modların kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik yapılacak çalışmalarda kullanıcıların tercihlerini etkileyen faktörlerin bilinmesi ve bunların göz önünde bulundurulması gerekmektedir.
Her şehirde kültürel yapı, arazi kullanımı, sosyodemografik özellikler ve yapılı çevre birbirinden farklıdır. Bu yapılaşmanın farklı olması ulaşım alışkanlıklarını ve davranışlarını da farklı kılar. Sistemlerin başarıyla hizmet verebilmesi için her şehir özelinde kullanıcı davranışlarının ve mekânsal özelliklerin analiz edilmesi gerekir. Paylaşım sistemi kullanımına etki eden faktörler belirlenerek sistem üzerinde yapılacak geliştirmeler yönetimlerin ulaşım stratejilerinde başarısını artırmaktadır.
Sürdürülebilir Ulaşımda Aktif Yolculuk Alternatifi: Mikromobilite
Mikromobilite; genelde en fazla 25 km/sa hızla hareket edebilen, özel veya paylaşımlı kullanılan, hafif araçlardır. Son yıllarda paylaşım sistemlerinin yaygınlaşmasıyla bisiklet ve e-scooter gibi mikromobilite araçları oldukça popüler hale gelmiştir. Mikromobilite araçları kısa mesafe yolculuklar için hızlı ve çevre dostu bir alternatif olmakla birlikte, ilk ve son kilometre (first and last mile) ulaşımında ekonomik bir çözümdür (Dündar vd., 2022). Mikromobilite paylaşım sistemleri kilitli ve kilitsiz sistem gibi farklı operasyon türleriyle şehirlerde yer almaktadır.
Şekil 1: Los Angeles Bisiklet Paylaşım Sistemi (Metro Bike Share)
E-scooter’lar her ne kadar yakın zamanda popülerleşip hayatımıza dahil olmuş olsa da bisiklet, şehir içi ulaşımda aktivite veya ulaşım amaçlı olarak uzun yıllardır kullanılmaktadır. Özellikle bisiklet kültürünün ulaşım anlamında gelişmediği, eğlence veya spor amaçlı kullanıldığı şehirlerde bisikleti kent içi ulaşım sistemlerine entegre edebilmek için şehirdeki kullanıcı davranışları analiz edilerek sürdürülebilir ulaşım stratejisi ortaya konulmalıdır. Dünya genelinde birçok şehirde bulunan Bisiklet Paylaşım Sistemi (BPS) kullanımına etki eden zamansal ve mekânsal faktörler akademik çalışmalara konu olmuştur (Tablo 1).
Tablo 1. BPS Kullanımına Etki Eden Faktörler
| Ülke – Şehir | Kullanıma Etki Eden Faktörler | Referans |
| A.B.D. – Şikago | Hava Durumu, Bisiklet Altyapısı, | Hyland vd. (2018) |
| Singapur | Bisiklet Altyapısı, Yapılı Çevre, Toplu Taşıma, Hava Durumu | Shen vd. (2018) |
| A.B.D. – New York | Hava Durumu, Arazi Yapısı | An vd. (2019) |
| Çin – Ningbo | Toplu Taşıma, Çekim Noktaları | Ma vd. (2019) |
| Çin – Şanghay | Yapılı Çevre, Arazi Kullanımı | Du vd. (2019) |
| Almanya – Köln | Sosyodemografik Özellikler, Arazi Kullanımı, Yapılı Çevre | Schimohr ve Scheiner (2021) |
| Kanada – Montreal | Bisiklet Altyapısı, Toplu Taşıma | Wang vd. (2021) |
| Polonya – Krakow | Hava Durumu | Pazdan vd. (2021) |
| Türkiye – İzmir | Arazi Kullanımı, Bisiklet Altyapısı | Pekdemir vd. (2024) |
Bisiklet paylaşım sistemi istasyonlarının metro, tramvay, otobüs durağı gibi toplu taşıma istasyonlarının yakınında konumlandırılması kullanıcıların toplu taşımaya erişimini kolaylaştırarak bu sistemleri kullanmaya teşvik etmektedir. Bununla birlikte, istasyonların kent meydanları ve cazibe merkezlerine yakın konumlandırılması da bisiklet kullanımına olumlu yönde etki etmektedir. İstasyon konumu gibi bisiklet yolculuğunun gerçekleştirileceği rotaların altyapı özellikleri de bisiklet kullanımında oldukça önemlidir. Kullanıcının seyahat boyunca güvende hissedeceği, taşıt ve yayalara ayrılmış alanların dışında korumalı bisiklet yollarının bulunması bisiklet paylaşım sistemi kullanımına teşvik etmektedir. Bisiklet park alanlarının kolay erişilebilir, güvenli ve kullanıcı dostu olması paylaşım sistemlerinin etkin kullanımında önemli bir rol oynar.
Paylaşımlı e-scooter’lar da son yıllarda oldukça popüler hale gelmiş ve kullanımı yaygınlaşmıştır. E-scooter’lar park alanları olmadığı ve belirli alanlara bırakma zorunluluğu bulunmadığından esnek yolculuklar planlamayı sağlar (Altıntaşı ve Yalçınkaya, 2022). Bu sayede evden metroya ulaşım gibi kısa mesafe yolculuklar için sıkça tercih edilmektedir. Elektrikli olduğu için kullanıcının fiziksel bir efor sarfetmesini gerektirmeyen kolay ve eğlenceli bir ulaşım alternatifidir. Sağladığı kolaylıkların yanı sıra e-scooter’lar ile ilgili tartışmalar sürmektedir. İstasyon bazlı olmaması sebebiyle yaya kaldırımlarında gelişi güzel bırakılması görüntü kirliliği yaratmakta ve yayalara ayrılan alanı kısıtlamaktadır. Ayrıca e-scooter’lara ayrılan yollar olmadığından, e-scooter ile yapılan yolculuklarda kent içi yollar veya yaya kaldırımları kullanılmakta ve bu durum kaza riskini doğurmaktadır (Dündar vd., 2022). E-scooter kullanımına etki eden faktörlerin araştırıldığı çalışmalar Tablo 2’deki gibidir.
Tablo 2. E-Scooter Kullanımına Etki Eden Faktörler
| Ülke – Şehir | Kullanıma Etki Eden Faktörler | Referans |
| A.B.D. – Austin | Konut, Ticari, Eğitim ve Endüstriyel Arazi Alanları | Caspi vd. (2020) |
| Kore – Seul | Sosyodemografik Özellikler | Lee vd. (2021) |
| A.B.D. – Şikago | Algılanan Fayda ve Algılanan Güvenilirlik | Javadinasr vd. (2022) |
| A.B.D. – Minnesota | Eğitim Alanları ve Cazibe Merkezleri | Bai ve Jiao, 2020 |
| A.B.D. – Louisville | Sosyodemografik Özellikler ve Toplu Taşıma İstasyonlarına Mesafe | Hosseinzadeh vd. (2021) |
| Avusturya – Viyana | Trafik Yoğunluğu, Yaya Yoğunluğu | Markvice vd. (2020) |
| A.B.D. – Şikago | Toplu Taşıma | Smith and Schwieterman (2018) |
Şekil 2: California E-scooter Paylaşım Sistemi (Lime E-scooter Sharing System)
2021 yılı Nisan ayında Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığının Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı ile ortak hazırladığı Elektrikli Skuter Yönetmeliği’ne göre e-scooter’ların bisiklet yolu varlığında taşıt yolunda sürülmesi, yaya yollarında sürülmesi, hız sınırı 50 km/sa’nın üstündeki yollarda sürülmesi, 15 yaş altının kullanması ve sürücü haricinde yolcu taşınması yasaklanmıştır. Türkiye’de e-scooter paylaşım sistemleri Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığından Yetki Belgesi alındığı ve kullanılacak şehirlerde UKOME veya İl Trafik Komisyonundan izin alındığı durumda faaliyet gösterebilmektedir. Gerekli izinlerin paylaşım sistemi işletmecileri tarafından alındığı ve kullanıcıların yönetmeliğe uyduğu takdirde Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı, düşük emisyonlu bireysel ulaşımın geliştirilmesi ve mikro hareketliliğin yaygınlaştırılmasını desteklemektedir.
Yenilikçi ve Konforlu Kent İçi Ulaşım Modu: Paylaşımlı Elektrikli Araç Sistemleri
Avrupa Parlamentosu’nun iklim değişikliği ile ilgili yayınladığı verilere göre özel otomobiller karayolu taşımacılığından kaynaklanan karbon emisyonlarının %61’ini oluşturmaktadır. Kısa mesafeli yolculuklarda özel otomobillerin doluluk oranı yolculuk başına 1.3 yolcudur. Doluluk oranları da göz önüne alındığında özel otomobiller sadece trafik sıkışıklığına sebep olmakla kalmayıp, kişisel ve toplumsal ulaşım maliyetlerini de önemli oranda artırmaktadır. Bununla birlikte, artan özel otomobil sahipliği şehir merkezlerinde park sorunun oluşmasına sebebiyet vermektedir. Son yıllarda teknolojinin gelişmesiyle birlikte popülerliği artan paylaşımlı araç sistemleri, özel araç kullanımının olumsuz etkilerine çözüm olma potansiyeline sahiptir. Mobil uygulama üzerinden kiralama olanağı sayesinde kullanıcıya erişim açısından kolaylık sağlamaktadır. Elektrikli araç paylaşım sistemleri konusunda yapılan araştırmalara göre kullanımlarına etki eden faktörler Tablo 3’teki gibidir.
Tablo 3. Paylaşımlı Araç Kullanımına Etki Eden Faktörler
| Ülke – Şehir | Kullanıma Etki Eden Faktörler | Referans |
| Almanya – Münih, Berlin | Hava Durumu ve Sosyodemografik Özellikler | Schmöller vd. (2015) |
| A.B.D. – Austin | Sosyodemografik Özellikler | Kortum (2012) |
| Çin | Park Alanı Yoğunluğu ve Eğitim Düzeyi | Zu vd. (2024) |
Paylaşımlı elektrikli araçlar, kişisel araca sahip olmayan kullanıcılar için erişilebilirliği ve hareketliliği artırmaktadır. Bu araçlar, uygun maliyetli kent içi hareketliliği sağlamakla birlikte ulaşımda emisyonları azaltarak çevre dostu hareketliliği destekler. Ayrıca elektrikli araçların, altyapı ve diğer araçlarla haberleşmeyi sağlayan Kooperatif Akıllı Ulaşım Sistemleri (K-AUS) alanına hizmet ettiği yeni nesil akıllı ulaşım teknolojileriyle donatılması konforlu, güvenli ve keyifli ulaşım deneyimi sağlar. Araç paylaşım modelini destekleyen Trafik Kontrol Merkezi Yazılımı destekli %100 elektrikli mini araç MANGO CAR, şehirlerde güvenli ve konforlu seyahatin bir alternatifi olabilir. MANGO CAR hakkında detaylı bilgi için kataloğumuzu inceleyebilirsiniz.
KAYNAKÇA
An, R., Zahnow, R., Pojani, D., Corcoran, J., (2019). Weather and cycling in New York: The case of Citibike. Journal of Transport Geography, https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2019.04.016
Altintasi, O., Yalcinkaya, S., (2022). Siting charging stations and identifying safe and convenient routes for environmentally sustainable e-scooter systems. Sustainable Cities and Society, Volume 84, 104020. https://doi.org/10.1016/j.scs.2022.104020
Avrupa Parlamentosu Otomobillerden kaynaklanan CO2 emisyonları: gerçekler ve rakamlar. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2024, erişim adresi: https://www.europarl.europa.eu/topics/en/article/20190313STO31218/co2-emissions-from-cars-facts-and-figures-infographics
Bai, S., Jiao, J., (2020). Dockless E-scooter usage patterns and urban built environments: a comparison study of Austin, TX, and Minneapolis, MN. Travel Behav. Soc. 20, 264–272. https://doi.org/10.1016/j.tbs.2020.04.005
Caspi, O., Smart, M.J., Noland, R.B., (2020). Spatial associations of dockless shared e-scooter usage. Transp. Res. Part D: Transp. Environ. 86, 102396. https://doi.org/10.1016/j.trd.2020.102396
Du, Y., Deng, F., Liao, F., (2019). A model framework for discovering the spatio-temporal usage patterns of public free-floating bike-sharing system. Transp. Res. Part C: Emerg. Technol. 103, 39–55. https://doi.org/10.1016/j.trc.2019.04.006
Dündar, S., Günay, G., Karlikanovaite-Balıkçı, A., Şentürk Berktaş, E., vd. (2022). Mikromobilite – Ulaşıma Mucizevi Bir Çözüm Mü, Yoksa Bir Hayal Kırıklığı Mı?. İDEALKENT, 13(36), 576-598. https://doi.org/10.31198/idealkent.1066650
Hosseinzadeh, A., Algomaiah, M., Kluger, R., Li, Z., (2021a). E-scooters and sustainability: investigating the relationship between the density of E-scooter trips and characteristics of sustainable urban development. Sustain. Cities Soc. 66, 102624. https://doi.org/10.1016/j.scs.2020.102624
Hyland, M., Hong, Z., Pinto, H. K. R. de F., Chen, Y., (2018). Hybrid cluster-regression approach to model bikeshare station usage. Transportation Research Part A: Policy and Practice, https://doi.org/10.1016/j.tra.2017.11.009
Javadinasr, M., Asgharpour, S., Rahimi, E., Choobchian, P., Mohammadian, A.K., Auld, J., (2022). Eliciting attitudinal factors affecting the continuance use of Escooters: an empirical study in Chicago. Transportation Research Part F: Traffic Psychology and Behaviour87 87–101. https://doi.org/10.1016/j.trf.2022.03.019
Kortum, Katherine. “Free-Floating Carsharing Systems: Innovations in Membership Prediction, Mode Share, and Vehicle Allocation Optimization Methodologies.” PhD diss., University of Texas at Austin, 2012.
Lee, H., Baek, K., Chung, J.H., Kim, J., (2021a). Factors affecting heterogeneity in willingness to use e-scooter sharing services. Transp. Res. D Transp. Environ. 92, 102751. http://dx.doi.org/10.1016/j.trd.2021.102751.
Ma, Xinwei, Ruiming Cao, and Yuchuan Jin. (2019). Spatiotemporal Clustering Analysis of Bicycle Sharing System with Data Mining Approach. Information 10, no. 5: 163. https://doi.org/10.3390/info10050163
Pazdan, S., Kiec, M., D’Agostino, C., (2021). Impact of environment on bicycle travel demand-Assessment using bikeshare system data. Sustainable Cities and Society, https://doi.org/10.1016/j.scs.2021.102724
Pekdemir, M. I., Altintasi, O., Ozen, M., (2024). Assessing the Impact of Public Transportation, Bicycle Infrastructure, and Land Use Parameters on a Small-Scale Bike-Sharing System: A case study of Izmir, Türkiye. Sustainable Cities and Society, 105085. https://doi.org/10.1016/j.scs.2023.105085
Shen, Y., Zhang, X., Zhao, J., (2018). Understanding the usage of dockless bike sharing in Singapore. International Journal of Sustainable Transportation, https://doi.org/10.1080/15568318.2018.1429696
Smith, C., Schwieterman, J., (2018). E-Scooter Scenarios: Evaluating the Potential Mobility Benefits of Shared Dockless Scooters in Chicago.
Schimohr, K., Scheiner, J., 2021. Spatial and temporal analysis of bike-sharing use in Cologne taking into account a public transit disruption. J. Transp. Geogr. 92,103017 https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2021.103017.
Schmöller, S., Weikl, S., Müller, J., Bogenberger, K., (2015). Empirical analysis of free-floating carsharing usage: The munich and berlin case. Transp. Res. C 56, 34–51. https://doi.org/10.1016/j.trc.2015.03.008
Ulaştırma ve Altyapı, Çevre ve Şehircilik, İçişleri Bakanlıklarından: Elektrikli Skuter Yönetmeliği (2021). Erişim tarihi:24 Mayıs 2024, erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/04/20210414-3.htm
Wang, X., Cheng, Z., Trépanier, M., Sun, L., 2021a. Modeling bike-sharing demand using a regression model with spatially varying coefficients. J. Transp. Geogr. 93, 103059. https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2021.103059
Zu, J., Kong, H., Xu, Y., Zhang, X., (2024). Carsharing in China: Impact of system and urban factors on usage and efficiency. Journal of Transport Geography. Volume 117, 103897. https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2024.103897